HR 131017 81 RO, advisering advocaat; 50% kans op een gunstiger resultaat; geen toepassing omkeringsregel

HR 131017 81 RO, advisering advocaat leidt tot persoonlijke risico's bij aangaan zakelijke huurovk; 50% kans op een gunstiger resultaat; geen toepassing omkeringsregel 

ECLI:NL:HR:2017:3051

A-G Hartlief concludeert eveneens tot verwerping:

3 Opmerkingen vooraf

3.1
Voordat ik de klachten bespreek, lijkt het mij aangewezen enkele opmerkingen te maken over causaliteits- en schadekwesties in beroepsaansprakelijkheidszaken als de onderhavige.

3.2
In dergelijke zaken rijst als eerste de vraag of de advocaat toerekenbaar is tekortgeschoten jegens zijn cliënt in de behoorlijke nakoming van zijn verbintenissen, voortvloeiend uit de tussen hen gesloten overeenkomst van opdracht. Maatstaf daarbij is of de advocaat heeft gehandeld zoals van een redelijk bekwaam en redelijk handelend beroepsgenoot mag worden verwacht.17 De bewijslast rust in beginsel op de eiser, de (voormalige) cliënt. Wel kan van de beroepsbeoefenaar worden verlangd dat hij voldoende feitelijke gegevens verstrekt ter motivering van zijn betwisting van de stellingen van de cliënt ten einde deze aanknopingspunten voor eventuele bewijslevering te verschaffen.18

3.3
Wordt geoordeeld dat de advocaat een beroepsfout heeft gemaakt, dan is de tweede vraag of de cliënt als gevolg van die fout schade heeft geleden. Overeenkomstig de hoofdregel van art. 150 Rv rust de bewijslast van het causaal verband 19 en van (het bestaan van) schade in beginsel op de eiser.20

3.4
In beroepsaansprakelijkheidszaken bestaat vaak onzekerheid over de vraag wat er zonder de beroepsfout zou zijn gebeurd. Aantonen wat er zonder fout zou zijn gebeurd, is in strikte zin onmogelijk (het betreft immers een hypothetische situatie), maar ook aannemelijk maken wat er zonder fout zou zijn gebeurd, is niet gemakkelijk. Dat geldt zeker ook voor die gevallen, zoals het onderhavige, waarin de beroepsfout is gelegen in het onvolledig of onjuist adviseren van de cliënt. Juist dan is veelal niet zonder meer duidelijk wat de cliënt zou hebben gedaan als hij wél (juist) zou zijn geïnformeerd of geadviseerd.21 De beroepsbeoefenaar kan dan het verweer voeren dat de uiteindelijke schade ook zonder zijn fout zou zijn opgetreden. Dat verweer kan zich, afhankelijk van het partijdebat, in een concrete zaak op twee manieren manifesteren: (a) als een schadeprobleem (‘er is geen schade, want ook zonder de fout had eiser zich in dezelfde situatie bevonden’) of (b) als een causaliteitsprobleem (‘eiser heeft misschien wel schade, maar die is niet veroorzaakt door de fout’). In het eerste geval gaat het dus om een schadeverweer, in het tweede om een causaliteitsverweer. 22

3.5
Voor beide gevalstypen (onzekere schade of onzeker causaal verband) zijn oplossingen ontwikkeld.23 Daarbij kunnen oplossingen van het klassieke alles-of-niets-type (in de regel leidend tot toe- of afwijzing van de vordering) worden onderscheiden van tussenoplossingen die leiden tot toewijzing van een deel van de vordering. In de schadevariant gaat het dan om het leerstuk van het verlies van een kans, ook wel aangeduid als kansschade, en in de causaliteitsvariant om proportionele aansprakelijkheid.24 In de klassieke benadering draagt één van de partijen, eiser of gedaagde, de lasten van onzekerheid. In beginsel is dat de eiser. Hij dient aannemelijk te maken dat hij door de fout schade heeft geleden. Slaagt hij hierin niet, dan zal zijn vordering worden afgewezen. De risico’s liggen dus geheel bij hem, wat tot onredelijke resultaten kan leiden.25 In dit verband wordt eiser in sommige gevallen wel tegemoetgekomen met oplossingen die deel uitmaken van het bewijsrechtelijk instrumentarium, zoals een bewijsvermoeden of het voorshands bewezen achten van de schade.26 De lasten van onzekerheid komen dan in aanzienlijke mate bij gedaagde terecht. De omkeringsregel, die hierna nog aan de orde komt (randnummers 3.10 e.v.), is daarvan een voorbeeld.

3.6
Het leerstuk van kansschade is juist een tussenoplossing die de risico’s van onzekerheid over partijen verdeelt. In het arrest Baijings/mr. H.,27 dat betrekking heeft op een geval waarin een advocaat had verzuimd hoger beroep in te stellen, heeft Uw Raad de verlies van een kans-benadering voor beroepsfouten aanvaard:

“5.2 (…) Het gaat in een geding als het onderhavige om de vraag of, en zo ja in welke mate, de cliënt van een advocaat schade heeft geleden als gevolg van het feit dat deze laatste heeft verzuimd hoger beroep in te stellen tegen een vonnis waarbij die cliënt in het ongelijk was gesteld. Voor het antwoord op deze vraag moet in beginsel worden beoordeeld hoe de appelrechter had behoren te beslissen, althans moet het te dier zake toewijsbare bedrag worden geschat aan de hand van de goede en kwade kansen die de appellant in hoger beroep, zo dit ware ingesteld, zou hebben gehad.” (onderstrepingen toegevoegd, A-G)

3.7
Deze overweging laat zich als volgt lezen. In beginsel dient de vraag te worden beantwoord of eiser schade heeft geleden als gevolg van de beroepsfout (in dit geval het verzuim hoger beroep in te stellen), hetgeen bij procedurefouten zoals een verzuim hoger beroep in te stellen kan door te beoordelen hoe de rechter had behoren te beslissen (de ‘trial within a trial’-methode).28 Wanneer deze feitelijk/hypothetische methode 29 niet gehanteerd kan worden, bijvoorbeeld omdat onduidelijkheid bestaat over de feiten, of wanneer deze tot onaanvaardbare resultaten leidt,30 is het mogelijk om het toewijsbare schadebedrag te schatten aan de hand van de goede en kwade kansen die de appellant zou hebben gehad.31 Deze weging van goede en kwade kansen resulteert in het vaststellen van de kans, uitgedrukt in een percentage, dat de vordering in haar geheel zou zijn toegewezen. Dit percentage van de vordering wordt vervolgens toegewezen. Voor toepassing van het leerstuk van de kansschade, zo valt uit de rechtspraak van Uw Raad af te leiden, moet een condicio sine qua non-verband vaststaan tussen de fout en het kansverlies.32 Verder moet de kans die verloren is gegaan een reële kans zijn: een vordering met betrekking tot een zeer kleine mogelijkheid van succes komt niet voor toewijzing in aanmerking.33 Bij een zeer grote kans zal de vordering, naar mag worden aangenomen, in haar geheel moeten worden toegewezen.34 Bij toepassing van het leerstuk van de kansschade is dus een andere schade en een ander causaal verband aan de orde dan bij een klassieke ‘alles of niets’- benadering. Als schade geldt niet de door eiser gestelde ‘uiteindelijke schade’ (zoals het verlies van een procedure of vorderingsrecht), maar een verloren kans op een gunstiger uitkomst en bij het causaal (in de zin van condicio sine qua non) verband gaat het niet om het oorzakelijk verband tussen de fout en de uiteindelijke schade, maar om het oorzakelijk verband tussen de fout en het verlies van een kans op het uitblijven van die uiteindelijke schade.

3.8
Het voorgaande laat zien dat bij een tussenoplossing als toepassing van het leerstuk van de kansschade minder hoge eisen worden gesteld aan het door de eiser te leveren bewijs. Dat wordt daardoor gerechtvaardigd dat het onredelijk zou zijn de eiser het volledige risico te laten dragen van de onzekerheid met betrekking tot het antwoord op de vraag wat er zonder fout zou zijn gebeurd, wanneer hij ten eerste aan de tekortkoming part noch deel had en bovendien een reële kans bestaat dat door die tekortkoming schade is ontstaan. In zo’n situatie is het redelijk om dit risico ook deels bij de gedaagde te leggen, omdat zijn voormalige cliënt juist door zijn tekortkoming in diens bewijspositie is geschaad.35 Het toepassen van het leerstuk van de kansschade brengt mee dat de gedaagde niet ‘achterover kan leunen’ en afwachten of de eiser in zijn bewijs slaagt, maar ook zelf actief zal moeten bijdragen aan het debat.

3.9
Hierbij dient wel te worden bedacht dat bij deze route van een schatting aan de hand van goede en kwade kansen weliswaar minder hoge eisen aan het bewijs op het punt van de schade worden gesteld, maar dat de eiser bij succesvol volgen van dit spoor ook minder ontvangt dan op het hoofdspoor: in plaats van vergoeding van de volledige schade (hiervoor ook wel ‘uiteindelijke’ schade genoemd) ontvangt hij een percentage daarvan. Daarom zetten eisers in de regel in eerste instantie in op het inzetten van bewijstegemoetkomingsmechanismen op dit hoofdspoor. Die verleggen de lasten van onzekerheid immers in belangrijke mate naar de gedaagde(n). De omkeringsregel is zo’n mechanisme. In de onderhavige zaak is in dit verband onder meer aan de orde of het hof deze regel niet had moeten toepassen.

3.10
Voor de toepassing van de omkeringsregel is volgens Uw Raad vereist dat is komen vast te staan dat sprake is van een gedraging in strijd met een norm die strekt tot het voorkomen van een specifiek gevaar ter zake van het ontstaan van schade en dat degene die zich op schending van deze norm beroept, bij betwisting aannemelijk maakt dat in het concrete geval het (specifieke) gevaar waartegen de norm bescherming beoogt te bieden, zich heeft verwezenlijkt. Is aan deze vereisten voldaan, dan wordt het bestaan van condicio sine qua non-verband tussen de onrechtmatige daad of wanprestatie en de schade aangenomen, tenzij de aansprakelijk gestelde persoon tegenbewijs levert, in die zin dat hij aannemelijk maakt dat de schade ook zonder de aan hem verweten normschending zou zijn ontstaan.36 De omkeringsregel vormt dus een uitzondering op de hoofdregel van art. 150 Rv inhoudende dat de eiser het causaal verband tussen de normschending en de schade moet bewijzen, in die zin dat zijn bewijsleveringslast wordt verlicht doordat dit causaal verband (voorshands) wordt aangenomen. Er is echter geen sprake van een omkering van de bewijslast, die zou inhouden dat het aan de aangesproken partij is om te bewijzen dat de schade niet door de normschending is veroorzaakt; deze hoeft slechts tegenbewijs te leveren, oftewel aannemelijk te maken dat de schade ook zonder de normschending zou zijn ontstaan.37

3.11
Uw Raad heeft het toepassingsbereik van de omkeringsregel na de millenniumwisseling aanmerkelijk ingeperkt. 38 Die inperking is duidelijk zichtbaar waar het gaat om het causaal verband tussen schade en een fout die gelegen is in het schenden van een algemene informatieverplichting. 39 In het arrest Dicky Trading II achtte Uw Raad de omkeringsregel (zoals deze overigens pas later is gaan heten 40) toepasselijk op de situatie waarin een notaris had nagelaten te wijzen op de risico’s verbonden aan bepaalde financiële transacties.41 In latere arresten die betrekking hadden op medische aansprakelijkheidszaken heeft Uw Raad echter geoordeeld dat dergelijke verplichtingen tot informeren of adviseren over bepaalde risico’s er niet toe strekken de patiënt te beschermen tegen het intreden van die risico’s, maar beogen te waarborgen dat deze patiënt goed geïnformeerd kan beslissen.42 Bij schending van deze verplichtingen is het risico dan ook niet dat de operatie slecht afloopt, maar dat de patiënt geen weloverwogen keuze heeft kunnen maken.43 In het Juresta-arrest 44 heeft Uw Raad deze lijn doorgetrokken naar beroepsaansprakelijkheid van een advocaat. In deze zaak had Juresta haar voormalig advocaat aangesproken, omdat deze haar niet had gewezen op de risico’s verbonden aan het executeren van een vonnis waartegen hoger beroep was ingesteld. Uw Raad oordeelde dat in dit geval geen plaats was voor toepassing van de omkeringsregel, omdat deze op de advocaat rustende informatieverplichting er niet toe strekt de cliënt te beschermen tegen die risico's, maar hem in staat te stellen goed geïnformeerd te beslissen. Het tekortschieten in de nakoming van deze informatieverplichting riep wel het risico in het leven dat de cliënt toestemming gaf die hij niet zou hebben gegeven indien hij goed geïnformeerd was, maar niet het risico dat zich daadwerkelijk had verwezenlijkt (de executie van een vonnis waartegen appel was ingesteld).

3.12
Niet alle informatie- en adviesverplichtingen bevinden zich echter buiten het toepassingsbereik van de omkeringsregel. Zo achtte Uw Raad de regel wel toepasselijk in een geval waarin een sportschool een beginnend cursiste skeeleren niet (voldoende) indringend had gewaarschuwd om een valhelm te dragen.45 Op de vraag, waarin het verschil met de informed consent-zaken en Juresta is gelegen, zijn verschillende antwoorden gegeven. Zo leggen Giesen en ook Akkermans en Van Dijk er de nadruk op dat in Skeelerongeval sprake was van een veiligheidsnorm die ertoe strekte letsel te voorkomen.46 Van Boom ontleent aan de rechtspraak van Uw Raad een onderscheid tussen informatie- of adviesverplichtingen enerzijds, die bij schending geen toepassing van de omkeringsregel meebrengen, en waarschuwingsverplichtingen anderzijds. Deze laatste strekken mede ertoe het risico waarvoor wordt gewaarschuwd af te wenden door de beslissing van de gewaarschuwde te beïnvloeden: zij zijn dus indringender en gaan verder dan informatieverplichtingen. Dat verklaart volgens Van Boom dat de omkeringsregel bij schending van waarschuwingsverplichtingen wel aan de orde kan zijn.47 Dat lijkt mij een aannemelijke en ook in andere gevallen bruikbare uitleg.48

3.13
Ten slotte verdient de procesrechtelijke inkadering van de omkeringsregel de aandacht. In de hiervoor reeds genoemde ‘verduidelijkingsarresten’ heeft Uw Raad overwogen dat het aan de eiser is om te stellen, en bij betwisting te bewijzen, dat sprake is van een norm die beoogt te beschermen tegen een specifiek gevaar, en dat dat gevaar zich heeft verwezenlijkt.49 Dat betekent onder meer dat hij het bestaan van een specifieke norm zal moeten aantonen (bijvoorbeeld door het overleggen van richtlijnen of protocollen), en dat hij de directe schadeoorzaak duidelijk zal moeten maken, om vast te kunnen stellen dat het risico waartegen de norm moest beschermen zich heeft verwezenlijkt.50

3.14
Mijns inziens valt uit de rechtspraak van Uw Raad af te leiden dat toepassing van het leerstuk van de kansschade pas in beeld komt, uiteraard daargelaten gevallen waarin eiser zijn vordering beperkt tot vergoeding ter zake van verlies van een kans, wanneer eerst een serieuze poging is gedaan langs het hoofdspoor (‘alles of niets’) tot een oplossing te komen. Ik meen dat af te mogen leiden uit het Baijings/mr. H.-arrest: in eerste instantie is de alles of niets-benadering (in dat geval uitmondend in een ‘trial within a trial’) in beeld en wanneer zij niet leidt tot een bevredigende oplossing, komt eventueel alsnog de verlies van een kans-benadering in beeld in die gevallen waarin er weliswaar ‘te weinig’ is om de vordering volledig toe te wijzen, maar tegelijkertijd ‘te veel’ om haar geheel af te wijzen. Het lijkt mij goed dat hier te benadrukken, omdat hierover in de praktijk onduidelijkheid lijkt te bestaan.51 Dat de rechter niet zonder meer op toepassing van het leerstuk van de kansschade mag ‘overschakelen’, houdt ook verband met fundamentele beginselen van procesrecht, onder meer het in art. 24 Rv neergelegde beginsel dat de rechter beslist op grond van hetgeen partijen aan hun vordering ten grondslag hebben gelegd: wanneer de eiser ‘alles’ (vergoeding van de ‘definitieve’ schade) vordert, dan heeft de rechter weliswaar de bevoegdheid om ook het mindere (vergoeding ter zake van verlies van een kans) toe te kennen, maar dat neemt niet weg dat hij eerst zal moeten beoordelen of ‘alles’ toewijsbaar is.52

3.15
Tegen de achtergrond van het voorgaande dienen de klachten te worden besproken.

4 
Bespreking van het cassatiemiddel

4.1
Het cassatiemiddel bestaat uit 3 onderdelen, die als volgt kunnen worden weergegeven:

a. Onderdeel 1 bevat een weergave van de bestreden rov. 3.8 en 3.9 van het hof en de daaraan voorafgaande rov. 3.5-3.7, die niet worden bestreden. Tegen rov. 3.8 en 3.9 richt het onderdeel vervolgens twee klachten:
- de eerste klacht is een rechtsklacht inhoudende dat het hof de omkeringsregel had moeten toepassen. Daartoe bestond volgens het onderdeel aanleiding, omdat [verweerster c.s.] naar de vaststelling van het hof heeft erkend dat de huurovereenkomst op relevante wijze afweek van het advies van [verweerster 2] . Het onderdeel betoogt in het kader van de omkeringsregel voorts ‘dat de bewijslast, dat [eiser] ook zonder de beroepsfout van [verweerster c.s.] de schade zou hebben geleden die hij – naar in cassatie vast staat – heeft geleden, bij [verweerster c.s.] ligt en dat [verweerster c.s.] dat bewijs niet heeft geleverd en dat zij ook niet heeft aangeboden dat bewijs te leveren’;
- althans, zo luidt de tweede klacht, had het hof gezien de onderbouwde stellingen van [eiser] in de posita in randnummers 12-16 en 25 van de memorie van grieven dat hij ten gevolge van de beroepsfout van [verweerster 2] schade had geleden, [verweerster c.s.] het bewijs moeten opdragen dat het causaal verband tussen de – vaststaande – beroepsfout van [verweerster 2] en de – naar vaststaat – door [eiser] geleden schade ontbreekt.
b. Onderdeel 2 bevat een rechtsklacht, eveneens gericht tegen rov. 3.8 en 3.9, inhoudende dat, als het oordeel van het hof zo moet worden gelezen dat het hof van een juiste bewijslastverdeling is uitgegaan en heeft geoordeeld dat [verweerster c.s.] erin is geslaagd te bewijzen dat causaal verband tussen de beroepsfout en de schade van [eiser] ontbreekt, [eiser] had moeten worden toegelaten tot tegenbewijs.
c. Onderdeel 3 bevat een voortbouwende klacht: het slagen van (een van) de voorgaande klachten vitieert tevens rov. 3.13 en het dictum van het bestreden arrest.

4.2
Onderdelen 1 en 2 bevatten klachten met betrekking tot de wijze waarop het hof het causaal verband tussen de beroepsfout van [verweerster c.s.] en de uiteindelijke schade van [eiser] heeft vastgesteld en de bewijslastverdeling waarvan het hof op dat punt is uitgegaan. In dit verband heeft [verweerster c.s.] aangevoerd dat de schade van [eiser] ook zonder eerdergenoemde beroepsfout zou zijn ontstaan, waarbij met schade kennelijk wordt bedoeld: de persoonlijke gebondenheid van [eiser] jegens [betrokkene c.s.] en de daaruit voortvloeiende vorderingen. Het hof heeft dienaangaande overwogen dat niet kan worden vastgesteld of bij een deugdelijk advies een voor [eiser] gunstiger huurovereenkomst tot stand was gekomen. Vervolgens heeft het hof overwogen dat, nu onzeker is wat zonder de fout zou zijn gebeurd, toepassing van het leerstuk van de kansschade geëigend is. Daartoe heeft het hof overwogen dat weliswaar onzekerheid bestaat over het causaal verband tussen de beroepsfout en de persoonlijke gebondenheid van [eiser] , maar dat wél met zekerheid causaal verband bestaat tussen de beroepsfout en het verlies van een kans door [eiser] op een voor hem gunstiger huurovereenkomst. [verweerster c.s.] wijst er in haar schriftelijke toelichting op dat deze beide oordelen in cassatie niet worden bestreden, zodat ’s hofs beslissing om het leerstuk van de kansschade toe te passen en geen nadere bewijslevering toe te staan met betrekking tot de vraag wat er zonder de beroepsfout zou zijn gebeurd de juiste is.53[eiser] heeft daarop bij repliek gereageerd dat uit zijn klacht in onderdeel 1 voortvloeit dat het hof het leerstuk van de kansschade niet had mogen toepassen zonder eerst te onderzoeken of causaal verband bestaat tussen de beroepsfout van [verweerster c.s.] en de volledige schade van [eiser] .54

4.3
Dit betoog in de schriftelijke toelichting van [verweerster c.s.] lijkt ertoe te strekken dat [eiser] geen belang heeft bij zijn cassatieberoep, omdat hij geen klachten heeft gericht tegen de toepassing van het leerstuk van de kansschade. Mijns inziens gaat [verweerster c.s.] er daarmee aan voorbij dat toepassing van het leerstuk van de kansschade niet alleen een ander schadebegrip maar ook een ander causaal verband inhoudt, namelijk niet één tussen de fout en de (volledige, beweerdelijk door de beroepsfout, ontstane) schade (de aansprakelijkheid voortvloeiend uit de gebondenheid in privé), maar tussen de fout en het verlies van een kans op het uitblijven van die schade (hiervoor randnummer 3.7). Het middel richt zich weliswaar niet expliciet tegen de toepassing van het leerstuk van de kansschade door het hof in rov. 3.8 en 3.9, maar houdt wel in dat het hof (eerst) had moeten beoordelen of causaal verband tussen de beroepsfout en de uiteindelijke schade bestond. Uit die klacht vloeit mijns inziens voort, [eiser] wijst daar in zijn repliek terecht op,55 dat het hof te snel naar de oplossing van het leerstuk van de kansschade heeft gegrepen, zonder eerst afdoende onderzoek te doen naar het bestaan van een causaal verband tussen de beroepsfout en de uiteindelijke schade. Dat de klachten dat niet expliciet vermelden, staat niet aan hun beoordeling in cassatie in de weg.

4.4
De klachten van [eiser] stellen dus aan de orde dat het hof eigenlijk te vroeg, dat wil zeggen zonder voldoende onderzoek naar het causaal verband tussen fout en uiteindelijke schade, op de ‘kansschade-route’ is overgeschakeld. Dat neemt echter niet weg dat het hof, uitgaande van de onzekerheid over wat zonder de fout zou zijn gebeurd, [eiser] feitelijk tegemoet is gekomen door die route te volgen: in plaats van afwijzing van zijn vordering (hetgeen bij afwentelen van de lasten van onzekerheid op hem als eiser het gevolg zou zijn), is het voor [eiser] toch nog een toewijzing van 50% geworden. Het verbaast daarom niet dat [eiser] in cassatie geen klachten tegen dat oordeel heeft gericht.

4.5
Daarmee kom ik toe aan beoordeling van de klachten.

4.6
Onderdeel 1 betoogt dat het hof toepassing had moeten geven aan de omkeringsregel. Zoals hiervoor (randnummers 3.5 en 3.10 e.v.) reeds is opgemerkt, biedt de omkeringsregel een oplossing voor gevallen waarin onduidelijk is of een condicio sine qua non-verband bestaat tussen fout en schade. Het belang van [eiser] bij toepassing is duidelijk: wanneer de omkeringsregel aan de orde zou zijn, zou causaal verband tussen de beroepsfout en de uiteindelijke schade van [eiser] gegeven zijn en zou het aan [verweerster c.s.] zijn om aannemelijk te maken dat causaal verband ontbreekt.

4.7
Het onderdeel betoogt, zo maak ik eruit op, dat de omkeringsregel toepassing had moeten vinden, omdat de door [eiser] aangegane huurovereenkomst op relevante wijze afweek van het eerdere advies van [verweerster 2] , hetgeen inhield dat persoonlijke aansprakelijkheid van [eiser] diende te worden voorkomen.56 De tekortkoming van [verweerster c.s.] is daarin gelegen dat zij heeft verzuimd [eiser] daarop te wijzen (rov. 3.5 van het arrest waarvan cassatie, niet bestreden). Het onderdeel lijkt tot uitgangspunt te nemen dat de verplichting van [verweerster c.s.] om [eiser] te adviseren omtrent het risico van persoonlijke aansprakelijkheid ertoe strekte persoonlijke aansprakelijkheid van [eiser] te voorkomen. Mijns inziens kunnen de klachten niet slagen. Ik licht dat als volgt toe.

4.8
De aard van de in casu aan de orde zijnde normschending leent zich niet in algemene zin voor toepassing van de omkeringsregel. Mijns inziens kan uit de hiervoor (randnummers 3.11-3.12) besproken rechtspraak, in het bijzonder het arrest van Uw Raad inzake Juresta, worden afgeleid dat de beroepsfout in het onderhavige geval bestaat in schending van een algemene verplichting tot het verstrekken van informatie en het wijzen op risico’s verbonden aan persoonlijke gebondenheid van [eiser] . Een dergelijke verplichting strekt ertoe de cliënt in staat te stellen om een geïnformeerde keuze te maken, in dit geval in een onderhandelingsproces met betrekking tot een huurovereenkomst. De tekortkoming van [verweerster c.s.] heeft het risico in het leven geroepen dat [eiser] heeft ingestemd met een huurovereenkomst waarmee hij wellicht niet zou hebben ingestemd wanneer hij van het risico van persoonlijke gebondenheid op de hoogte was geweest. De advies- en informatieverplichting van [verweerster c.s.] strekt er echter niet toe hem voor persoonlijke gebondenheid te behoeden. In lijn met de in randnummers 3.11-3.12 besproken rechtspraak moet worden aangenomen dat de geschonden norm niet ertoe strekt de cliënt te beschermen tegen het risico dat zich in dit geval heeft verwezenlijkt, maar tegen het risico van een niet-geïnformeerde keuze, zodat voor toepassing van de omkeringsregel in dit geval geen aanleiding bestaat. In de klachten wordt ook niet gewezen op stellingen uit de gedingstukken in feitelijke instanties waarmee zou zijn betoogd dat hier sprake is van een norm die strekt tot het voorkomen van een specifiek gevaar ter zake van het ontstaan van schade en dat in het concrete geval het (specifieke) gevaar waartegen de norm bescherming beoogt te bieden, zich heeft verwezenlijkt. 57 Het verwezenlijkte risico en hetgeen de geschonden norm beoogt te voorkomen corresponderen, zo bekeken, niet met elkaar. Dat is wel nodig voor toepassing van de omkeringsregel.58

4.9
Ik concludeer dat de eerste klacht van onderdeel 1 faalt. Er bestond in casu geen aanleiding de omkeringsregel toe te passen, nu er onvoldoende grond is om aan te nemen dat de geschonden norm ertoe strekte [eiser] voor persoonlijke gebondenheid te behoeden. Een andersluidend standpunt zou in strijd komen met het door Uw Raad in de hiervoor in randnummers 3.11-3.12 genoemde arresten tot uitdrukking gebrachte uitgangspunt dat het er bij advies- en informatieplichten om gaat de cliënt in staat te stellen een eigen, goed geïnformeerde beslissing te nemen om het advies al dan niet op te volgen. [eiser] heeft ook zelf gesteld dat hij behoefte had aan advies juist om met betrekking tot de huurovereenkomst een goed geïnformeerde beslissing te kunnen nemen.59 Ook deze stellingen van [eiser] zelf wijzen erop dat de geschonden norm ertoe strekte hem in staat te stellen goed geïnformeerd te beslissen. Voor het hof bestond dus, in het licht van de eigen stellingen van [eiser] , geen reden om de omkeringsregel toe te passen. Daarmee faalt ook het op de omkeringsregel voortbouwende betoog ‘dat de bewijslast, dat [eiser] ook zonder de beroepsfout van [verweerster c.s.] de schade zou hebben geleden die hij – naar in cassatie vast staat – heeft geleden, bij [verweerster c.s.] ligt en dat [verweerster c.s.] dat bewijs niet heeft geleverd en dat zij ook niet heeft aangeboden dat bewijs te leveren’. 60

4.10
De tweede klacht van het eerste onderdeel strekt ten betoge dat het hof [verweerster c.s.] op grond van de stellingen in randnummers 12-16 en 25 van de memorie van grieven het bewijs had moeten opdragen dat het causaal verband tussen de fout en de geleden schade ontbreekt. Ook deze klacht treft geen doel. De betreffende passages houden, zoals de klacht ook vermeldt, in dat [eiser] ten gevolge van de beroepsfout schade zou hebben geleden. Het hof heeft deze stellingen in zijn beoordeling betrokken (rov. 3.7), maar is gelet op de gemotiveerde betwisting van [verweerster c.s.] tot het oordeel gekomen dat onzeker is of de beroepsfout heeft geleid tot schade (rov. 3.8). De genoemde stellingen kunnen bij die stand van zaken niet de slotsom dragen dat het hof (op grond van de omkeringsregel of enige andere uitzondering op de hoofdregel van art. 150 Rv) gehouden zou zijn om [verweerster c.s.] op te dragen te bewijzen dat het causaal verband tussen de beroepsfout en de geleden schade ontbreekt.

4.11
De klachten van onderdeel 1 zijn daarmee vergeefs voorgesteld.

4.12
Onderdeel 2 gaat uit van een specifieke lezing van het oordeel van het hof, die inhoudt dat het hof er met juistheid van zou zijn uitgegaan dat [verweerster c.s.] het ontbreken van causaal verband tussen fout en schade dient te bewijzen en dat zij daarin ook is geslaagd. Het onderdeel betoogt in de kern dat [eiser] in dat geval tot tegenbewijs had moeten worden toegelaten. In dit verband wijst hij op het door hem gedane bewijsaanbod in randnummer 30 van de memorie van grieven.

4.13
In wezen houdt deze klacht dus in dat [eiser] had moeten worden toegelaten tot tegenbewijs van de stelling van [verweerster c.s.] dat causaal verband ontbreekt. Het hof heeft echter niet geoordeeld dat [verweerster c.s.] erin is geslaagd te bewijzen dat causaal verband ontbreekt: in rov. 3.7 en 3.8 brengt het hof juist tot uitdrukking dat dat causaal verband, in het licht van de stellingen van beide partijen, onzeker is. De klacht faalt daarom bij gebrek aan feitelijke grondslag.

4.14
Ten overvloede: als de klacht zo moet worden opgevat dat het hof [eiser] in staat had moeten stellen om (in het licht van de gemotiveerde betwisting daarvan door [verweerster c.s.] ) het door hem gestelde causaal verband te bewijzen, dan loopt de klacht daarop stuk dat in randnummer 30 van de memorie van grieven slechts een zeer algemeen geformuleerd bewijsaanbod is gedaan. Nu het hof niet heeft geoordeeld dat [verweerster c.s.] erin is geslaagd te bewijzen dat causaal verband ontbreekt, is er geen sprake van dat [eiser] tegenbewijs had moeten leveren. Het gaat dus om ‘gewoon’ bewijs van causaal verband. Dat brengt mee dat het bewijsaanbod nader gespecificeerd moeten worden.61 Nadere specificatie lag ook voor de hand nu duidelijk was dat [verweerster c.s.] het causaal verband tussen haar tekortkoming en de door [eiser] gestelde schade betwistte.

4.15
Nu geen van de klachten van onderdelen 1 en 2 slagen, faalt ook de voortbouwende klacht van onderdeel 3.

4.16
Daarmee falen alle klachten.

5 Conclusie

De conclusie strekt tot verwerping van het cassatieberoep.

(...)

17 Zie onder veel meer E.A.L. van Emden en M. de Haan, Beroepsaansprakelijkheid, Deventer: Kluwer 2014, p. 15, Asser/T.F.E. Tjong Tjin Tai, Deel 7-IV. Opdracht, incl. de geneeskundige behandelingsovereenkomst en de reisovereenkomst, Deventer: Kluwer 2014, nr. 200, I.P. Michiels van Kessenich-Hoogendam, Beroepsfouten, Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1995, p. 24-26, HR 9 november 1990, ECLI:NL:HR:1990:AC1103, NJ 1991/26 (Speeckaert/Gradener) (arts), HR 26 januari 1996, ECLI:NL:HR:1996:ZC1976, NJ 1996/607 m.nt. W.M. Kleijn (Dicky Trading II) (notaris), HR 9 juni 2000, ECLI:NL:HR:2000:AA6159, NJ 2000/460 (S./mr. V.), HR 7 maart 2003, ECLI:NL:HR:2003:AF1304, NJ 2003/302 ([...] /mr. W.) (advocaat), HR 6 december 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE8457, NJ 2003/63 ([...] / [...]), HR 13 oktober 2006, ECLI:NL:HR:2006:AW2080, NJ 2008/528 m.nt. C.C. van Dam onder NJ 2008/529 (accountant Vie d'Or) (accountant) en HR 10 januari 2003, ECLI:NL:HR:2003:AF0122, NJ 2003/375 m.nt. M.M. Mendel ([...] / [...]) (assurantietussenpersoon).
18 Zie bijvoorbeeld ten aanzien van een arts HR 20 november 1987, ECLI:NL:HR:1987:AD0058, NJ 1988/500 m.nt. W.L. Haardt (Timmer/Deutman), HR 18 februari 1994, ECLI:NL:HR:1994:ZC1269, NJ 1994/368 (Kunstfout II) en HR 13 januari 1995, ECLI:NL:HR:1995:ZC1611, NJ 1997/175 m.nt. C.J.H. Brunner (Ziekenhuis De Heel/ [...] c.s.), ten aanzien van een notaris HR 10 januari 1997, ECLI:NL:HR:1997:ZC2244, NJ 1999/286 m.nt. W.M. Kleijn (Vergeten testament) en ten aanzien van een vermogensbeheerder HR 15 december 2006, ECLI:NL:HR:2006:AZ1083, NJ 2007/203 m.nt. M.R. Mok (NNEK/ [...] c.s.).
19 Zie onder meer I. Giesen, Bewijslastverdeling bij beroepsaansprakelijkheid, Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1999, p. 48, C.J.M Klaassen, Schadevergoeding: algemeen, deel 2, Mon.BW B35, Deventer: Wolters Kluwer 2017, p. 48 en R.J.B. Boonekamp en W.L. Valk (red.), Stelplicht & Bewijslast 2017, Commentaar op art. 6:98 BW (R.J.B. Boonekamp), Deventer: Wolters Kluwer 2017.
20 Zie in dit verband onder andere HR 19 februari 1988, ECLI:NL:HR:1988:AD0198, NJ 1988/469, HR 28 juni 1991, ECLI:NL:HR:1991:ZC0304, NJ 1991/746 (P./gemeente Amsterdam), HR 9 juni 1995, ECLI:NL:HR:1995:ZC1748, NJ 1995/692 m.nt. P. van Schilfgaarde, A&V 1995, p. 133 m.nt. T. Hartlief (Finad/Worst c.s.) en in het kader van beroepsfouten HR 20 september 1996, ECLI:NL:HR:1996:AD2611, NJ 1996/747 (Beurskens /Notaris).
21 Zie onder meer I. Giesen en K. Maes, ‘Omgaan met bewijsnood bij de vaststelling van het causaal verband in geval van verzuimde informatieplichten’, NTBR 2014, p. 219-232, I. Giesen, Bewijs en aansprakelijkheid, diss., Den Haag: Bju 2001, p. 244-247, I. Giesen, Bewijslastverdeling bij beroepsaansprakelijkheid, Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1999, p. 49, A.J. Akkermans, Proportionele aansprakelijkheid bij onzeker causaal verband, diss., Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1997, p. 8, I.P. Michiels van Kessenich-Hoogendam, Beroepsfouten, Zwolle: W.E.J. Tjeenk Willink 1995, p. 88-89 en T. Hartlief, ‘Proportionele aansprakelijkheid: een introductie’, in A. Akkermans e.a. (red.), Proportionele aansprakelijkheid, Den Haag: Bju 2000, p. 6.
22 Zie in dit verband, met verdere verwijzingen, onder meer Chr.H. van Dijk, ‘Causale perikelen: het is moeilijk en zal moeilijk blijven’, TVP 2013, p. 61 e.v. en mijn conclusie (ECLI:NL:PHR:2016:871) vóór HR 23 december 2016, ECLI:NL:HR:2016:2987, NJ 2017/133 m.nt. S.D. Lindenbergh, GZR-Updates.nl 2017-0001 m.nt. R.P. Wijne, PS-Updates.nl 2017-0096 m.nt. Y. Bosschaart (Netvliesloslating), randnummers 3.4 e.v. Over de uitwisselbaarheid van de perspectieven (schade en veroorzaking) wordt ook anders gedacht. Zie in dit verband onder meer J.S. Kortmann, ‘Meervoudige causaliteit: over alternativiteit bij daders én benadeelden’, in C.J.M. Klaassen, J.S. Kortmann, Causaliteitsperikelen, VASR, Deventer: Kluwer 2012, p. 31 e.v., Asser/A.S. Hartkamp en C.H. Sieburgh, Deel 6. De verbintenis in het algemeen, tweede gedeelte, Deventer: Kluwer 2013, nrs. 79 e.v., R.L.M. Cox, ‘Proportionele aansprakelijkheid versus kansverlies – Tussen dogmatiek en praktijk’, NTBR 2016, p. 271-279 en T.F.E. Tjong Tjin Tai, ‘Schadebegroting, verlies van een kans en proportionele aansprakelijkheid’, NJB 2016, p. 2239-2244.
23 Zie in dit verband ook de inventarisatie in C.J.M. Klaassen, ‘Bewijs van causaal verband in aansprakelijkheidszaken’, JBPr 2013/905.
24 Zie daarover HR 31 maart 2006, ECLI:NL:HR:2006:AU6092, NJ 2011/250 m.nt. T.F.E. Tjong Tjin Tai (Nefalit/ [...]), HR 24 december 2010, ECLI:NL:HR:2010:BO1799, NJ 2011/251 m.nt. T.F.E. Tjong Tjin Tai (Fortis/ [...]) en HR 14 december 2012, ECLI:NL:HR:2012:BX8349, NJ 2013/236 m.nt. S.D. Lindenbergh (Nationale Nederlanden/X).
25 Zie in dit verband ook mijn annotatie bij HR 7 juni 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ1717, NJ 2014/98 (SVB/ [...]) onder HR 7 juni 2013, ECLI:NL:HR:2013:BZ1721, NJ 2014/99 ([...] / [...]) (arresten die beide op de arbeidsrechtelijke omkeringsregel betrekking hebben) en mijn conclusie (ECLI:NL:PHR:2016:871) vóór HR 23 december 2016, ECLI:NL:HR:2016:2987, NJ 2017/133 m.nt. S.D. Lindenbergh, GZR Updates.nl 2017-0001 m.nt. R.P. Wijne, PS Updates.nl 2017-0096 m.nt. Y. Bosschaart (Netvliesloslating), randnummer 3.
26 E.A.L. van Emden en M. de Haan, Beroepsaansprakelijkheid, Deventer: Kluwer 2014, p. 58-59. In HR 20 september 1996, ECLI:NL:HR:1996:AD2611, NJ 1996/747 (Beurskens/Notaris) heeft Uw Raad omkering van de bewijslast met betrekking tot het bestaan van schade in beroepsaansprakelijkheidszaken afgewezen. Zie over de diverse mogelijkheden die het bewijsrecht op het punt van causale en schade-perikelen biedt onder meer ook I. Giesen en K. Maes, ‘Omgaan met bewijsnood bij de vaststelling van het causaal verband in geval van verzuimde informatieplichten’, NTBR 2014, p. 219-232, A.J. Akkermans en Chr.H. van Dijk, ‘Proportionele aansprakelijkheid, omkeringsregel, bewijslastverlichting en eigen schuld: een inventarisatie van de stand van zaken’, AV&S 2012, p. 157-177 en A.C.W. Pijls, ‘Het bewijs van causaal verband bij informatieverzuimen in de beleggingspraktijk’, NTBR 2009, p. 170-181.
27 HR 24 oktober 1997, ECLI:NL:HR:1997:AM1905, NJ 1998/257 m.nt. P.A. Stein (Baijings/mr. H.).
28 Zie hierover onder meer M.F.J. Haak, ‘Van een advocaat die vergeet in hoger beroep te gaan’, Ars Aequi 1998, p. 138 e.v., L. Dommering-van Rongen, ‘Aansprakelijkheid van de advocaat: ‘a trial within a trial’, kansaansprakelijkheid en wettelijke rente bij letselschade’, NTBR 1998, p. 81 e.v. en C.J.M. Klaassen, Schadevergoeding: algemeen, deel 2, Mon.BW B35, Deventer: Wolters Kluwer 2017, p. 67.
29 Deze terminologie is ontleend aan de conclusie van A-G Bakels (ECLI:NL:PHR:1997:AM1905) vóór HR 24 oktober 1997, ECLI:NL:HR:1997:AM1905, NJ 1998/257 m.nt. P.A. Stein (Baijings/mr. H.), randnummers 3.3-3.5.
30 Zie de conclusie van mijn ambtgenoot Wuisman (ECLI:NL:PHR:2007:AZ6541) vóór HR 19 januari 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ6541, NJ 2007/63 ([...] Holding), randnummers 3.4 e.v.
31 Zie over toepassing van het leerstuk van de kansschade bij beroepsaansprakelijkheid naast het arrest Baijings/mr. H. ook HR 16 februari 1997, ECLI:NL:HR:2007:AZ0419, NJ 2007/256 m.nt. J.M.M. Maeijer (Tuin Beheer), HR 19 januari 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ6541, NJ 2007/63 ([...] Holding), HR 11 december 2009, ECLI:NL:HR:2009:BK0859, NJ 2010/3 ([...] / [...]) en de conclusie van mijn ambtgenoot Van Peursem vóór HR 31 januari 2014,ECLI:NL:HR:2014:216, RvdW 2014/254 (Jeka Holding) (art. 81 RO), randnummers 2.8 e.v. Zie nader E.A.L. van Emden en M. de Haan, Beroepsaansprakelijkheid, Deventer: Kluwer 2014, p. 65-69, T.P. Hoekstra en E.J.M. van Rijckevorsel-Teeuwen, ‘Kroniek beroepsaansprakelijkheidsrecht’, AV&S 2014, p. 77, I. Giesen en K. Maes, ‘Omgaan met bewijsnood bij de vaststelling van het causaal verband in geval van verzuimde informatieplichten’, NTBR 2014, p. 229-231, M.F.J. Haak, ‘Van een advocaat die vergeet in hoger beroep te gaan’, Ars Aequi 1998, p. 143 e.v., T.F.E. Tjong Tjin Tai, ‘Beroepsfout, causaliteit en kansberekening’, Bb 2007 p. 11 e.v. en C.J.H. Brunner, ‘Is beroepsaansprakelijkheid iets bijzonders?’, Ars Aequi 1995, p. 935-937.
32 HR 21 december 2012, ECLI:NL:HR:2012:BX7491, NJ 2013/237 m.nt. S.D. Lindenbergh (Deloitte/ [...]), rov. 3.5.3.
33 HR 21 december 2012, ECLI:NL:HR:2012:BX7491, NJ 2013/237 m.nt. S.D. Lindenbergh (Deloitte/ [...]), rov. 3.8 en reeds eerder de conclusie van mijn ambtgenoot Wuisman (ECLI:NL:PHR:2007:AZ6541) vóór HR 19 januari 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ6541, NJ 2007/63 ([...] Holding), randnummers 3.4 e.v.
34 Zie mijn conclusie (ECLI:NL:PHR:2016:871) vóór HR 23 december 2016, ECLI:NL:HR:2016:2987, NJ 2017/133 m.nt. S.D. Lindenbergh, GZR-Updates.nl 2017-0001 m.nt. R.P. Wijne, PS-Updates.nl 2017-0096 m.nt. Y. Bosschaart (Netvliesloslating), randnummer 3.6.
35 Zie A-G Bakels (ECLI:NL:PHR:1997:AM1905) vóór HR 24 oktober 1997, ECLI:NL:HR:1997:AM1905, NJ 1998/257 m.nt. P.A. Stein (Baijings/mr. H.), randnummer 3.22.
36 Zo blijkt uit de ‘verduidelijkingsarresten’ HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE7345, NJ 2004/304 (TFS/NS) en HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE7351, NJ 2004/305 m.nt. W.D.H. Asser ([...] /Achtkarspelen). Zie ook Asser/A.S. Hartkamp en C.H. Sieburgh, Deel 6. De verbintenis in het algemeen, tweede gedeelte, Deventer: Kluwer 2013, nr. 77. Zie uit de meer recente rechtspraak onder meer HR 23 november 2012, ECLI:NL:HR:2012:BX7264, NJ 2012/669 (Gynaecoloog) en HR 2 juni 2017, ECLI:NL:HR:2017:1008, RvdW 2017/635 (Radiouitzending Sudan).
37 W.D.H. Asser, Bewijslastverdeling, Deventer: Kluwer 2004, nrs. 45-48.
38 Zie dit verband onder meer A.J. Akkermans, De ‘omkeringsregel’ bij het bewijs van causaal verband, oratie, Den Haag: Bju 2002, p. 67 e.v., I. Giesen, ‘De aantrekkingskracht van Loreley. Over de opkomst en ondergang (?) van de omkeringsregel’, in T. Hartlief en S.D. Lindenbergh (red.), Tien pennenstreken over personenschade, Den Haag: Sdu 2009, p. 69 e.v., A.J. Akkermans en Chr.H. van Dijk, ‘Proportionele aansprakelijkheid, omkeringsregel, bewijslastverlichting en eigen schuld: een inventarisatie van de stand van zaken’, AV&S 2012, p. 157-177, C.J.M. Klaassen, ‘De dader heeft het gedaan, maar wie is de dader? Enkele opmerkingen over (het bewijs bij) causaliteitsonzekerheid’, in C.J.M. Klaassen, J.S. Kortmann, Causaliteitsperikelen, VASR, Deventer: Kluwer 2012, p. 9-11 en T. Hartlief, ‘Causaliteitsonzekerheid. Opkomst en ondergang van de omkeringsregel?’, Ars Aequi 2003, p. 298-306. Uw Raad wijst in dit verband soms wel op andere bewijstegemoetkomingsmechanismen. Zie in dit verband ook de annotatie van W.D.H. Asser bij HR 7 mei 2004, ECLI:NL:HR:2004:AO2988, NJ 2004/422 (Provincie Fryslân/ [...] c.s.), onder 8.
39 HR 19 maart 2004, ECLI:NL:HR:2004:AO1299, NJ 2004/307 m.nt. W.D.H. Asser, JBPr 2004/24 m.nt. C.J.M. Klaassen (Seresta), HR 23 november 2001, ECLI:NL:HR:2001:AB2737, NJ 2002/386 (Zenuwbeschadiging) en HR 23 november 2001, ECLI:NL:HR:2001:AD3963, NJ 2002/387 m.nt. J.B.M. Vranken (Spondylodese). Zie hierover W.D.H. Asser, Bewijslastverdeling, Deventer: Kluwer 2004, nrs. 187-188.
40 De term is gemunt door H.J. Snijders. Zie in dit verband S.D. Lindenbergh, ‘Een scherpe blik in de glazen bol’, in Jac. Hijma e.a. (red.), Een kwart eeuw (H.J. Snijders-bundel), Deventer: Wolters Kluwer 2016, p. 307 e.v.
41 HR 26 januari 1996, ECLI:NL:HR:1996:ZC1976, NJ 1996/607 m.nt. W.M. Kleijn.
42 HR 23 november 2001, ECLI:NL:HR:2001:AB2737, NJ 2002//386 (Zenuwbeschadiging) en HR 23 november 2001, ECLI:NL:HR:2001:AD3963, NJ 2002/387 m.nt. J.B.M. Vranken (Spondylodese) en later ook HR 29 september 2006, ECLI:NL:HR:2006:AY5693, RvdW 2006/909, JA 2006/146 m.nt. W.R. Kastelein, GJ 2006/136 m.nt. R.W.M. Giard (Nekhernia).
43 Annotator Vranken is kritisch over dit onderscheid in zijn annotatie bij HR 23 november 2001, ECLI:NL:HR:2001:AD3963, NJ 2002/387 (Spondylodese), onder 5 en 6.
44 HR 2 februari 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ4564, NJ 2007/92, JA 2007/43 m.nt. W.H. van Boom (Juresta).
45 HR 25 november 2005, ECLI:NL:HR:2005:AU4042, NJ 2007/141 m.nt. C.J.H. Brunner (Skeelerongeval).
46 I. Giesen, ‘De aantrekkingskracht van Loreley. Over de opkomst en ondergang (?) van de omkeringsregel’, in T. Hartlief en S.D. Lindenbergh (red.), Tien pennenstreken over personenschade, Den Haag: Sdu 2009, p. 76 e.v. en A.J. Akkermans en Chr.H. van Dijk, ‘Proportionele aansprakelijkheid, omkeringsregel, bewijslastverlichting en eigen schuld: een inventarisatie van de stand van zaken’, AV&S 2012, p. 168.
47 W.H. van Boom in zijn annotatie bij het Juresta-arrest in JA 2007/43 en in gelijke zin C.J.M. Klaassen, Schadevergoeding: algemeen, deel 2, Mon.BW B35, Deventer: Wolters Kluwer 2017, p. 73. Dit betekent overigens niet dat bij schending van elke waarschuwingsverplichting, ongeacht haar inhoud en achtergrond, toepassing van de omkeringsregel in beeld is. Zie in dit verband bijvoorbeeld A-G Hammerstein in zijn conclusie (ECLI:NL:PHR:2012:BU4914) vóór HR 3 februari 2012, ECLI:NL:HR:2012:BU4914, NJ 2012/95 (Rabobank/X), randnummer 2.20.
48 Dat neemt niet weg dat ik, met Giesen en Van Dijk en Akkermans, de indruk heb dat in de zaak van het Skeelerongeval het voorkomen van letsel zwaar woog, misschien wel zo zwaar dat in die zaak eigenlijk de meest wenselijke (meer nog dan de verplichting indringend te adviseren een valhelm te dragen) actie van de organisatie het opleggen van een verplichting tot het dragen van een valhelm was geweest.
49 Zie daarover uitvoerig W.D.H. Asser in zijn annotatie bij HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE7345, NJ 2004/304 (TFS/NS) en HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE7351, NJ 2004/305 ([...] /Achtkarspelen), onder 21.
50 W.D.H. Asser in zijn annotatie bij HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE7345, NJ 2004/304 (TFS/NS) en HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE7351, NJ 2004/305 ([...] /Achtkarspelen), onder 21-22.
51 Dat is ook gesignaleerd door A-G Spier in zijn conclusie (ECLI:NL:PHR:2006:AX9395) vóór HR 30 juni 2006, ECLI:NL:HR:2006:AX9395, RvdW 2006/683, randnummer 3.2, door J.C.J. Wouters in zijn annotatie bij HR 19 januari 2007, ECLI:NL:HR:2007:AZ6541, NJ 2007/63 ([...]) in AV&S 2007, p. 310-313 en door dezelfde auteur in ‘Proportionele aansprakelijkheid, kansschade en verlies van een kans in het Nederlandse aansprakelijkheidsrecht (II, slot)’, WPNR 6974 (2013), p. 355-356.
52 Zie over het procesrechtelijk kader en de ruimte voor de rechter om ambtshalve vergoeding van kansschade toe te kennen C.J.M. Klaassen, ‘Proportionele aansprakelijkheid: een goede of kwade kans?’, NJB 2007, p. 1346 e.v., onder 7 en van diezelfde auteur Schadevergoeding: algemeen, deel 2, Mon.BW B35, Deventer: Wolters Kluwer 2017, p. 27-31.
53 Schriftelijke toelichting van [verweerster c.s.] , randnummer 4.3.
54 Schriftelijke repliek van [eiser] , randnummers 2.2 en 2.3.
55 Schriftelijke repliek van [eiser] , randnummers 2.2 en 2.3.
56 Onderdeel 1 van het middel en randnummers 16 en 20 van de memorie van grieven.
57 Zoals hiervoor (randnummer 3.13) besproken is, is voor een beroep op de omkeringsregel nodig dat de eiser stelt, en bij betwisting aannemelijk maakt, dat sprake is sprake is van een norm die beoogt te beschermen tegen een specifiek gevaar, en dat dat gevaar zich heeft verwezenlijkt.
58 In de ‘verduidelijkingsarresten’ heeft Uw Raad benadrukt dat toepassing van de omkeringsregel alleen gerechtvaardigd is als het gevolg (de schade) correspondeert met de normschending, met andere woorden, als de geschonden norm ook daadwerkelijk beoogde te beschermen tegen het gevolg dat is ingetreden. Zie HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE7345, NJ 2004/304 (TFS/NS) m.nt. W.D.H. Asser bij HR 29 november 2002, ECLI:NL:HR:2002:AE7351, NJ 2004/305 ([...] /Achtkarspelen), rov. 3.5.3 onder (iii).
59 Memorie van grieven, randnummer 25.
60 [verweerster c.s.] merken met juistheid op (schriftelijke toelichting, randnummers 3.2-3.3) dat toepassing van de omkeringsregel niet leidt tot omkering van de bewijslast, in die zin dat de aangesproken beroepsbeoefenaar wordt belast met het bewijs van het ontbreken van causaal verband tussen de beroepsfout en de schade. Zoals hiervoor (randnummer 3.10) is besproken, hoeft deze slechts tegenbewijs te leveren, oftewel aannemelijk te maken dat de schade ook zonder de beroepsfout zou zijn ontstaan.
61 HR 9 januari 1998, ECLI:NL:HR:1998:ZC2543, NJ 1999/413 m.nt. H.J. Snijders (L./gemeente Utrecht) en HR 9 juli 2004, ECLI:NL:HR:2004:AO7817, NJ 2005/270 m.nt. W.D.H. Asser (OZ Export Planten/Roozen Holland).

ECLI:NL:PHR:2017:1100